رویکردهای نوین در دین پژوهی / در حاشیه برگزاری کنکره دین پژوهان

رویکردهای نوین در دین پژوهی

محمد جواد صاحبی (دبیر کنگره)/ 1380

تلاش های پژوهشی - فرهنگی, انگیزه افراد متعهد است یا واکنش طبیعی در برابر واقعیات و مقتضیات زمانه؟ همه می دانیم که نزدیک به دو قرن است که سیل تمدن جدید به دنیای اسلام سرازیر شده است.

هجوم تمدن جدید یا به لحاظ کنجکاوی بشری است که به جغرافیاهای دیگر سرک می کشد و می خواهد ببیند در دنیا چه می گذرد و دستاوردهای بشری چیست تا از آن برای رفع نیازهای طبیعی خود استفاده کند, یا به این دلیل است که فکر, فرهنگ و تمدن در چارچوب جغرافیایی معین, محدود نمی ماند; به ویژه تمدن جدید که به دلیل نیاز به مواد اولیه و بازار مصرف کالاهای صنعتی, با استعمار کشورهای غنی, مخصوصا شرق اسلامی همراه, بود است. چنین بود که استعمار غرب پس از ورود به سرزمین بزرگ اسلامی از یک سو به تشکیل کمپانی هند شرقی در هندوستان دست یازید و ناپلئون بناپارت به مصر حمله کرد و از سوی دیگر روسیه تزاری با تحریک غرب به ایران هجوم آورد و از این رهگذر, فتح نظامی و در پی آن فتوحات سیاسی شکل گرفت. با این همه بیشترین تإثیر را فکر و فرهنگ غربی بر جوامع اسلامی داشته است.

ملل اسلامی در برابر یورش نظامی عکس العمل هایی از خود نشان دادند; مانند واکنش مردم مسلمان ایران در برابر روسیه تزاری. اما مسلمانان در برابر هجوم فکری و فرهنگی نیز واکنش هایی متفاوت از خود نشان دادند. شاید برخی با این مسإله به گونه ای عامیانه مواجه شدند و آن را نادیده گرفتند. این نوع رفتار در واقع همان حذف صورت مسإله بود که مشکلی را از میان بر نمی داشت. اما بعضی متفکران مسلمان واکنش مناسب تری از خود نشان دادند.

مرحوم سید جمال الدین اسدآبادی و شیخ محمد عبده در برابر این هجوم, شیوه هایی مناسب و ابتکاری را به کار بستند. برای نمونه خوب است بگوییم شاید بحث مقتضیات زمان و تفکیک احکام عبادی از معاملاتی, اولین بار به طور منقح در آثار محمد عبده مطرح شد.

کوتاه سخن این که رویکردهایی تحت عنوان ((احیای فکر دینی)), ((اصلاح اندیشه اسلامی)) و ((نواندیشی دینی)) در سراسر شرق اسلامی, باز تاب این موج جدید است.

انقلاب اسلامی ایران نیز در بستر همین رویکردها شکل گرفت. وجود انبوه موسسات تحقیقاتی, رهاورد همین انقلاب است. پس از رایزنی هایی با موسسات پژوهشی قم و همچنین با مسئولان محترم وزارت ارشاد و مدیران فرهنگی و دانشگاهی , به این نتیجه رسیدیم که ضروری است در قم مرکزی تشکیل شود و به انگیزه اطلاع رسانی در قلمرو دین و پژوهش های دینی, تلاش های موجود را بازتاب دهد و خود نیز به نوعی در ارائه سامان مند برخی پژوهش های دینی کوشش کند.طبیعی بود که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بنا بر وظایفی که در توسعه فرهنگ دینی دارد, با استعانت از مراکز پژوهشی دیگر متولی این کار شود. دبیرخانه دین پژوهان کشور با این انگیزه ها و اهداف شکل گرفت و این کنگره یکی از دستاوردهای آن است.