طلیعه

طلیعه

تأکید فرهنگ دینی و ملی ما بر دانش پژوهی، و علم اندوزی و اندیشورزی از یک سو، و بهره مندی قوم و نژاد ایرانی از هوش سرشار و توان یادگیری عالی از دیگر سو، سبب شده است که دانشمندان متعلق به این آب و خاک، گاه سرآمد دانش آموختگان مراکز علمی و پژوهشی جهان شوند و در مقام تدریس و تحقیق و اختراع، گوی سبقت را از دیگران ربوده و در بیرون از ایران موقعیت و جایگاه ویژه ای یابند.

اما این پرسش همواره وجود دارد که علی رغم این فرهیختگی و استعداد، چرا نخبگان و دانشوران این مرز و بوم در سرزمین مادری خویش، گاه کم ثمر و بعضاً سترون می شوند؟

علت این ناباروری را باید در چه چیز و کجا یافت؟

شاید فقدان انگیزه، زمینه و بسترهای مناسب از مهمترین عوامل این رکود و کم حاصلی باشد. اگر جایگاه و منزلت علم و پژوهش در نظام آموزشی معین نشود و همچنان مدارج علمی بر پایه کلاس و گذراندن واحدهای درسی باشد، رساله های پژوهشی به گونه مشق شبانه محصلان ابتدایی، از روی آثار دیگران رونویسی و بعضاً با پرداخت حق الزحمه به کتاب سازان حرفه ای فراهم شود و استاد راهنما به اعتبار مدرک و شهرت و مناسباتش با متولیان آموزشی، بر محصل تحمیل گردد، نباید در انتظار نتیجه ای بهتر از آنچه هست باشیم.

البته سخن از پژوهش محوری در نظام آموزشی دانشگاهی، نوید و بارقه امیدی است؛ اما این حقیقت را نیز نباید بپذیریم که «دوصد گفته چون نیم کردار نیست». متصدیان امور می بایست پایبندی خود را به این ایده در عمل به اثبات برسانند. بی تردید این مشکل در علوم انسانی گسترده تر و بارزتر است و از رشته های متعلق به علوم انسانی، معارف اسلامی با شرایط دشوارتری روبروست، زیرا آموزش و پژوهش دینی در دو محیط حوزه و دانشگاه با فرایندی متفاوت انجام می گیرد ، جدایی و تلفیق این دو سیستم آموزشی، هر کدام با حسن و عیب هایی همراه است و رسیدن به یک نتیجه روشن و ثمربخش دقت و ظرافت ویژه ای را می طلبد.

البته حوزه های علمیه به جهت برخورداری از انگیزه های معنوی و شرایط و امکانات خاص خود، طبیعی است که توانمندی بیشتری در این زمینه داشته باشند، به خصوص در سال های اخیر که متدهای نوین آموزش و پژوهش و دانش های جدید همراه با فن آوری رایانه ای در آن رواج یافته، علی القاعده باید از محیطهای دانشگاهی نیرومندتر و کارآمدتر باشند، ولی وجود برخی از موانع و کاستی ها از جمله عمومی نبودن روش های جدید آموزش و پژوهش و به خصوص نابردباری برخی از نخبگان و اشخاص ذی نفوذ در برابر نوآوری ها، پرسش ها، چالش ها و شبهه ها، سخنان سست و درشت برخی از خطبا را به دنبال داشته است. در حالی که علم پروری، در سایه پرسش و پاسخ و هماوردی اندیشه هاست. ودر این باره بهترین آموزه ها در تراث علمی و فرهنگی ما وجود دارد، مکتبی که آموزه هایی چون «حیاة العلم بالرد ونقد» و «اضربوا بعض الرأی ببعض فانه یتولد منه الصواب» را عرضه کرده است، از پرسش و شبهه واهمه ندارد. شیخ بهایی (رحمة الله علیه) می گوید: پرسش و شبهه چونان «انثی = زن» و پاسخ همچون «مذکر = مرد» است به راستی از نکاح و ازدواج این دو، فکر صواب به دست می آید.

باری تولید علم به متانت، بردباری، تدبیر و برنامه ریزی نیازمند است، و البته افق های روشنی در این باره در حوزه و دانشگاه گشوده شده است که بس مغتنم است. تشکیل انجمن های علمی در حوزه علمیه قم یکی از این بارقه های امید است، انصاف باید داد که در همین شرایط باز هم کارهای بسیار ژرف و مفیدی صورت می گیرد که شایان قدردانی و شکرگذاری است، چنانکه در پاسخ به فراخوان پژوهش های دینی پیش از انتشار دبیرخانه دین پژوهان کشور، فقط در عرصه فرهنگ ، هنر و اجتماع، شمار متنابهی از آثار ابتکاری و ژرف ارسال شده است که در ادوار گذشته بی سابقه بوده است، که امیدواریم در آذرماه سال جاری، شاهد «مراسم تجلیل از پژوهشگران برتر حوزه دین و فرهنگ» در سطحی گسترده و در شکلی باشکوه باشیم.

هرچند یکی از نیازهای مبرم ارتقای پژوهش، بویژه در عرصه دین پژوهی، اطلاع رسانی به هنگام است که در حقیقت خبرنامه دین پژوهان برای چنین مقصودی تأسیس گردیده و اینک پس از وقفه ای کوتاه در شکلی جدید انتشار یافته است؛ در این زمینه سخن بسیار است و در این مجمل نمی گنجد، امید داریم در شماره آتی به تفصیل بدان بپردازیم.

محمدجواد صاحبی دبیر شورای علمی دین پژوهان کشور (سرمقاله مجله دین پژوهان / شماره 1 / مهر 1382)